Australia Ram Phiasa le A Tuanbia

Tler Lung

1788 kum i New South Wales timi ram tlaknak a hun i thawknak ruang ahhin ram chung hmanmi tangka a um a hauh nak cu a hung biapi ngaingai. Sualphawt (thongtla) simi minung nih hin nihlawh hi hmuh a rak si lo i hlanken ram-vahtu (First Fleet) pawl hna le ralkap pawl hna hi zapi hmuhmi nihlawh chungin an herhbau mi bawmh an rak si. Hmasabik ram-vahtu (First Fleet) pawl nih hin mirang (English) le ramdang tangka pia hna hi tlawmte lawng an rak i luhpi caah, thil le ri he an i ṭawlrel tik ahhin, a cawk in i cawk timi nakin, a thlen in i thlen tu hi an rak hman deuh mi a si i, a hlei in zu hi cu bantuk thil tlennak ahcun rak hman cem mi a rak si.
Tangka tlap hna hi kut in ṭial an rak si tawn i, cu hnu ah cozah nih fehter a rak si tawn, i cu pin ahcun mirang ngunkengtu (English treasure) nih a hnatlakpi tawn mi an si. Cucu, ram chung ah an rak hman ngaingai mi an si ve bantuk, fawi tein a deu mi le tlaklo mi zong chuah khawh a rak si ve hoi. A tuan cem ram chung tangka hman mi hi Mirang tangka le Spain dollar an rak si i, cucu hawihlan cem i tilawng in a rak lutmi pawl nih an rak i luhpi mi an si ve. Cu bantuk tangka pia cu an tlawm tuk caah, Governor Macquarie nih hin cu a ummi zat tangka pia paohpaoh cu an laifang in a rak vih ter dih hna i, a hnu ahcun ‘tangka kua’ (holey dollars) ti zong in kawh-auh an hung si ve, i cu ve bantuk cun a laifang an vih mi cu ‘dump’tiah kawh a rak si ve. ‘Five Shillings’ timi hi tangka-kua ahhin nam chih an rak si i, kapkhat lei ah ‘New South Wales 1813’ timi zong hi nam chih a rak si. Cun, a laifang vihmi cung paoh ahhin ‘Fifteen Pence’ tihi nam chih an rak si ve, kapkhat lei ah ‘New South Wales 1813’ timi zong cu nam chih a rak si ve. Shilling le pence timi hlan deuh lio tangka an rak hman ning cang hna a si. Pound 1 ahhin shillings 16 a um.
1817 kum ahhin Bank of New South Wales timi dirh a si. Hmasabik tangka chuah mi chung ahhin shillings panga, shillings pahra, pound pakhat le pound nga, cun catlap in ken mi ahhin shilling pakhat, shilling pakhat and pence-paruk, shillings pahnih le pence-paruk hna hi an rak i  tel. 1825 kum ahhin British cozah nih ‘ngun tangka ninghmang’ (sterling standard) hi amah ram chung le a penmi ram chung paoh ahhin hman dingah nawl a chuah i, cu ve bantuk cun Australia ram zong ahhin Mirang tangka pia hna cu ser an rak si ve.
1901 kum hi Federation kum ti zong in hngalh a si i, cucu Australia miphun pakhat dirhmun i a hun dir ni zong a si. Hi tiang ahhin British ngun le dar sen tangka-pia hna hi hman an rak si ko nain, 1910 kum ah Australian Commonwealth ngun tangka-pia hi hman hram an hun thok ve hna. Cun, 1911 kum ahhin, dar sen tangka pia zong hman an hung si chih. Cu hnu ah, 1913 kum ahhin, hmasabik tangka tlap pawl cu ser chuah an hung a si, i cucu hlanken i British cozah ‘sterling’ ninghmang kha zulh in ser chuah mi an hung si.
Pahra lengmang in ṭhen mi tangka hman ningcang (decimal currency) hi 1966 kum February 14 ah thar chuah a si ṭhan. Tangka-pia thar hna cu ngun le dar sen in ser an si. 1996 ceo ahhin cu bantuk catlap tangka pawl hna cu ‘polymer’ timi plastic phunkhat ahhin thlen nawn an hung si ṭhan. A ruang cu catlap cu fawi tein dehcawh khawh mi deu ter khawh mi a si caah a si. Cu bantuk tangka a ser tharchuah tu ‘seh’ technology zong cu Australia ram chung lila ah ser mi a si. Pia 5, pia 10, pia 20 le pia 50 pawl hna hi 75% dar sen le 25% suan in sermi an si hna. Fangkhat pia le fanghnih pia hna hi 92%, 6% aluminium le 2% suan in ser an si ve i, sui tangka pia ti zong ah auh an si tawn.
• $100 tlap cung ahhin, vawlei pi nih hngalhtheihmi Dame Nellie Melba (1861 – 1931) timi hlasak
thiam minthang nu, le, ralbawi zong a si i engineer zong a simi General Sir John Monash (1865 – 1931) hi an cuang.
• $50 tlap cung ahhin David Unaipon (1872 – 1967) timi, Aboriginal caṭial thiam le thil ser thiam, le, Edith Cowan (1861 – 1932) timi, a hmasabik Australia ramkheltu nu an cuang ve.
• $20 tlap cung ahhin Rev. John Flyn (1880 – 1951) timi, Royal Flying Doctor Service thoktu, le, Mary Reibey (1777 -1855) timi, hlan i thong rak thlak mi le chawlehthalnak ah hmaisaitu simi an cuang ve.
• $10 tlap cung ahhin A.B (‘Banjo’) Paterson (1894 – 1941) timi, biazai phantu, Waltzing Matilda timi le Man from Snowy River timi ṭialtu, le, Dame Mary Gilmore (1865 – 1962) timi, biazai phantu le nunphung sersiamtu hi an cuang ve.
• $5 tlap ahhin Queen Elizabeth II, le Parliament House an rak cuang ve. A thar in ser chuah mi $5 tlap cung bel ahhin cun Sir Henry Parkes (1815 – 1896) timi, ramkheltu zong a si i Australian Federation zong a rak suaisamtu simi, le, Catherine Spence (1825 – 1910) timi, caṭial thiam le nu a rak ṭanh ngaingai mi an cuang ve.
Australia tangka pia paoh ahhin Queen Elizabeth II zuk hi an cuang dih. Amehbelte, $2, $1 le pia 50 pia kapkhat lei paoh ahhin an cuan ter mi an thlen lengmang tawn, an sunlawih mi cherhchan in.
$2 pia hi 1988 ah ser a rak i fang hnih ca tu hi an rak hlawt. Hi cung ahhin Aboriginal phun upa, Southern Cross le kokek ramkung hna hi an rak cuang ve.
$1 pia hi 1984 kum ah ser chuah a rak si i fangkhat ca hi hlawt a rak si ve. Hi cung ahhin Kangaroos timi Australia kokek saram hi an rak cuang ve.