CNLD Fianrial: Salai Ceu Bik Thawng

Salai Ceu Bik Thawng/ CNLD General Secretary

Ramkhel lei fimthiammi nih ramkhel party hi phun thum in an tthen -Phunkhatnak cu ‘charismatic parties’ ti a si i cucu minung pumpak/hruaitu pakhat minthannak cungah aa hngatmi/dirhmi party tinak a si. Tahthimhnak ah NLD. Minung pakhat cungah aa hngat caah cu pa/nu a um ti lo tikah an kuai/thi tawn. (Tc. AFPFL party cu Aung San in hrambunhmi a si caah amah um ti lo hnu ah phu 2 ah an kuai colh).

Adang phunkhat cu ‘clientelistic parties’ ti a si i cucu atu UDP le USDP party bantuk hi an si– afawinak cun ‘hlawhfa’ party. Hmuhtheihnak ruahchan in dirh/fuhmi an si caah (money/power) a um ti lo cun an thi/tiau ve. (Tc. NUP party-1990 cu a phaisa le power tihna a reu caah capawl duah bang a ciam. Cuvebantuk in USDP zong nitlak lei a panh cuahmah).

A pathumnak party phun cu ‘programmatic parties’ ti a si i anih cu ‘minung/hruaitu’ le ‘phaisa/nawlngeihnak’ ah si loin pawlasi le ideology ah hram bunhmi party a si– cucu CNLD miphun party bantuk.

Miphun party cu minung/hruaitu hrambunh in dirhmi party a si lo caah tulio hruaitu vialte kan um ti lo zongah hi party hi zeihmanh a poinak a um lai lo i athat hmanh a tha/tthawng deuh lehlam lai. Miphun a hmunh chung a hmun dingmi a si. Cun, phaisa le nawlngeihnak duh ruangah dirhmi le fuhmi party a si lo caah a ‘reu’ kho ding a si lo.

NLD le USDP party chungtel pawl le hruaitu tampi (abik in Chin NLD/USDP) cu Vuanci Pu Sui Thio le Pu Zo Bawi bia hun ihlan ahcun ‘arsa eiti khat ka si theo lai, budget tam kan ngah lai, lahkhah ka ei lai, bawmhnak ka hmu lai, nawlngeihnak ka ngei deuh lai” timi ruahchannak in fuhpanh deuh a si. Kannih miphun party i a lutmi nihcun ‘zeidah ka hmuh lai’ ti si loin ‘zeizat dah ka thawh lai, zeitlukin dah kaa pumpek khawh lai’ timi kha ruah a si. A linglet kan si.

USDP cu thanchonak (development) party a si. NLD cu democracy party a si. CNLD cu miphun covo federal miphun mahte-khuakhannak party a si. Thanchonak cu aho party cozah poh nih tuah khawhmi a si.

Democracy zong ahram thlak a si cang. Ralkap nih zeiti konglam hmanh in nawlngeihnak (a-na-ting) an la than lai lo. Cucaah atu kan lohma a ngan bikmi cu miphun federal khuakhannak, miphun damnak caah zeitindah kan ithanghphawk lai ti kha a si cang.

NLD, USDP Party le CNLD Policy aa Dannak Phun (10)

1. Chin Miphun Ni Chinram zungkhar si dingah CNF le Chin Party nih kum 10 deng kan nawr nain USDP le NLD nih an kham peng—nain kan khel peng fawn ko lai.
2. ‘Kawl’ miphun hrambunh in pi-ne(state) pakhat um ve seh (8 units principles)— Tlangcung pi-ne pa 7 le Kawl pi-ne 1 tiin siseh siseh law cu pinah chap an duh zongah pa 4 nak tam ti hlah seh. Asinain NLD nihcun cucu a pom lo i state & region pa 14 units kha dal-114 phunghrampi remhnak catluan a chuahpimi ah a langhter (Cu units 14 phung cu ralkap le USDP sermi a si).
3. Miphun kip nih nuhrin holh in cacawnnak nawl (mother tongue based education system); vawleicung ram tamdeuh (abik in federal) nih hmanmi a si. Mizoram nih atu an hman. Cucu ralkap le USDP nih an duh ballo i NLD zong nih atutiang an tuah duh lo. Hihi 2008 Phunghrampi remh hau loin NLD nih a tuah khawh tukmi a si). ASSK nih a duh lo tiah kan theih.
4. Biaknak covo tling tein ngah kan duh. Laimi kan biakinn le biaknak vawleihmun 99% hi cozah nih biaknak laisen(အခွန်လွတ်သာသာနာ့မြေဂရမ်) an kan pe duh lo. Pura le phungki-inn tucu 400 renglo cozah nih a bawmh hna. NLD cozah chan 2018 kum lio zongah biatak tein Laitlang dihlak cul in cucu ka rak nawrpi hna nain zeihmanh aa hlei lo. Laitlang biaknak budget zong 13% lawng a simi Buddhist caah a tamdeuh in an hman peng. Buddhist Titoihpuai vial Laitlang cozah nih kumchiar a tuah peng nain Xmas/Thawhthan cu an tuah lo. Hi vialte hi hloh dih kan duh.
5. Chin ramri—ralkap chan le USDP chan lawng si loin NLD chan tiangin kan Laitlang ramri an kan ei/deet peng. Kan Chin vawlei hi tindum-tia hmanh tlawt loin lak/khuakhirh than dih kan duh.
6. Ramthen(state) cio nih democracy phung ningin mah-tein cozah sernak nawl timi Federal Phung kha NLD nih a duh lo. Cucaah 2015 thimnak ah Rakhine Ramthen ah teinak a hmumi ANP party kha cozah sernak nawl a pe duh lomi nih a langhter. Cu poh-mah (261) hrimhrim kha remh a duh lo.
7. Kokek thilmansung (natural resources) in hmuhmi a miak zatuak 70% kha tlangcung ramthen ah chiah kan duh (tlangcung hriamtlai le party tamdeuh nih kan duh). Cucu Indonesia (Aceh) model asi. Asinain ralkap, USDP chan le nihin NLD chan tiang ah pek an kan tim lo. (Cucu Phunghrampi remh haulo in NLD cozah nih tuah khawh tukmi a si).
8. USDP cozah chan ah kan party MP simi Pu Chan Pum le Pu Robin nih Hluttaw ah Chin Acts Review Committee hruai in Chin nunphung/phunglam kilvennak Chin Customary Law(Acts) si kho dingin an/kan tuah i zeimawzat rak remh/chap a rak si. NLD cozah kai hnu zongah CNF, Chin upa, Chin CSOs le mifim pawl sawm in tharchuahnak kan tuah than. Asinain USDP lawng si loin NLD cozah nih cucu lam an phih, an kan hnon piak peng i atutiang zeihmanh a chuak kho lo.
9. Kannih party nih Chin media pawl le Chin mipi-buu (CSO/CBOs) pawl kha Chin State budget in kumchiar bawmh kan duh hna. Atu Mizoram le UK(British) ram tepawl tuahning bantuk in. Asinain USDP le NLD cozah pawl nihcun cuhna pawl cu riantuan hawi ah ruat loin ral zoh in a zoh hna. CNF, CBC, le Chin mipi-bu tonnak/meeting zong NLD cozah nih voi tampi an kan kham.
10. Kannih party nihcun Chinram ah kanmah Chin holh le Mirang holh kha cozah-zung-holh (Office-Language) ah ser khawh kan duh. Kawl party pawl nihcun Kawl caholh kha hman peng an duh.

Atlangpi in kan policy ai dannak— USDP policy cu development (thanchonak) leng a kai lo. Cu ve bantuk in NLD zong democracy le ralkap uknak doh tiang lawng an ruah khawh. Kannih party nihcun cu pin ahkhin Chin miphun damnak le Chin miphun kan limhang(identity) cawithlirnak federal covo khuakhirh kha kan khel. Dawp dolh in an kan dolh cuahmahmi kan nunphung, kan caholh, kan biaknak kan ramri, kan vawlei vialte khuakhirhthan le ser-tthan (Chin Nation-building) kan policy asi.

Phundang in chim ahcun NLD le USDP nih Federal an timi cu ‘velhle’ sawhsawh a si. Kannih CNLD nih Federal kan timi hi siapi tia a si ahcun NLD federal cu vokpi tia a si lai i USDP federal cu arpi tia a si lai. A ciocio ah kan ikhat lo.

CNLD nih teinak a hmuh ahcun Chin State budget a tlawm/zor lai maw?

Pakhatnak ah — Hihi NLD le USDP Kawl mei-tlai party upa pawl biameilah asi i ramkhel ah a niam tukmi a si. Atu kan ramkhel ah a biapibik hi federal mahte khuakhannak lak ding le democracy (ralkap uknak doh) a nun thai nakding kha asi. Cu lio ah hmuhtheihnak–budget, tender le arsa eitinak ding lawngte mit rak aumi an um. Miphun dothlennak ah a hakkau/tumruhmi Rakhine, Shan le Kachin tehna ahcun hipawl (development) hicu cazin ah an chiah lomi a si.

Pahnihnak ah-— Hihi a dik zong a dik lomi asi. ‘Lau hna seh, ttih hna seh’ tinak men asi. Mizoram ah Vai Party a simi Congress nih tuanpi ah cuticun an rak aupi len bal. Asinain Miphun Party asimi MNF party nih cozah term hnih/thum an hun tlaih ve tikah zeipipa aa thlau hleilo kha mipi nih an mit in an hmuh tikah— cu bia cu an chim ngam tilo. Rakhine ah NLD an sung le an budget a zor hlei lo khih.

Pathumnak-— Laitlang NLD le USDP cozah nihcun Nay Pyi Taw ah an kal i an pi-pu le sinah kutdok bang zapei donh in an hal hna. A hal zong an hal ngam lo i an pekmi hna poh kha ‘kan ilawm’ an ti ko rua. Kannih nihcun khupbil in kan hal hna lai lo i ‘leiba cawh’ tu in kan cawh hna lai.

Kum 70 chung thlawhlo chuahtakmi bangin nan kan hnon i nan kan namneh caah hawi hnu kan fualnak a si. Panglong minthu tu miphun 4 ah kan itel, Myanmar rampi horkuang ah atlak laite ah Chin Battalion nih minung 200 leng thisen in kan rak khamh. Atu ah nan kan tuahto ning le kan daithlanhning hi kan duh lo tiah a herh le kan sawhchih hna lai. Mahsahlah chan ah E.K Kim Ngin (Laitlang uktu) nih Kawl cozahpi sin ah Laitlang budget hal kha ‘mithmai a bi tuk’ tiah a rak iphuhrung ti a si.

Cucu Laimi kan pale tampi (abik in Kawl party hnuzul pawl) nihin lungput a si. An pilepu pawl nih ‘tamtuk nan kan hal’ tiah sik sual lai an phang i tampi an hal ngam hna lo. Hihi miphun party (CNLD) le Chin mino nih kan duh ti lo. Mizoram hruaitu Pu Lal Deng nih India cozahpi sinah budget a hal hna tikah Vai bawi pawl an zai lengmang ti si, “Nan chuahpimi vial tlawmte, nan halmi tamtuk” tiin.

Cutikah “Asi le kannih hi khingrit kan si ne ai indang teh kan chuah ko ne lai” ati hna ti i Vai pawl an lau(thinphang) tisi. Kutdawh ramkhel policy in leibacawh ramkhel caan asi cang.

Pa 4nak-— 2008 Phunghrampi ningin budget phawtning hi zoh usih. Section (193) ningin Chin cozah nih ramthen budget cu suaisam a si i section (230) ningin President hruaimi Finance Commission ser a si i cuahcun Chin cozah lutlai Chief Minister zong ai tel ko. Cu Commission nih (230)(d) ningin ramtthen cozah kip kha budget thenphawtnak an tuahmi a si. Cu hlan ahcun ‘bawi tawzat thiam deuh poh tamdeuh ngah a rak si ko.

Cucu “a ttah aw thang deuh poh hnuk tamdeuh din” asiloah “hal uhlaw pek nan si lai’ timi, policy kha rak si fam. Asinain atu ahcun cutin a si ti lo. Democracy ram ah an hmanmi Financial Commission i budget thenphawtning tahfung (criteria) a simi– sifahnak cazin (poverty index), milu tlawm-tam (population), hmunhma/hlat-naih (geography/distance) tipawl kha zoh in Myanmar ram zongah budget tha tein thenphawt a si cang— kum 2018 hnu khan biatak tein zulh a si.

UN, World Bank, ADB le IMF tepawl nih formula/methed/criteria an suaisampi. Cucu India i Finance Commission bantuk khi a asi cang. Cucaah a fawinak cun budget thenphatnak hi bawi tluanh le party vote pek tepawl he ai pehtlai ti lailo.

Atu i Laitlang ah budget hawi nakin zatuak(%) tamdeuh kan ngahmi zong khi Myanmar ram ah sifahnak buaktlak 24% lawng a si lioah Laitlang kha sifahnak 58% a si– Yangon, Mandalay tepawl 13% lawng an si tikah– a let 5 tluk in kan sifahnak a zual caah asi. UN i SDG-2030 hmuichon ningin sifah hloh a herh caah a si.

Pa 5nak-— Laitlang cozah nih thanchonak le sipuazi (development & economy) kongah idea an neih lo tuk caah le an ralchiat tuk caah (asiloah an lungput a that lo caah) alut ding hnga tluk hmanh in a lut lo.

A nai bik pakhat ka chim lai. India cozah nih kumchiar hin Laitlang le a ramri he aa pehmi Myanmar ram thanchonak caah USD 5 million hi earmark a tuah peng(achiah peng) nain “a soktu um lo ruangah zatceo hmanh kan hmang kho ballo tiah an counselor nih a ka chimh lengmang. Cozah nih hnatlakpi a hauh caah asi.

Kai tuar lo i CNF tangah dirhmi CCPR min in 2017 lioah USD ting 5 man tluk ka sokpi hna. Chin State cozah nih recommendation min a thu ngam lo “cunglei NPT ah va kalpi uh” an kan ti. Asinain Peng pakhat project ca vial ahcun CM nih Vuanci Soe Thet kha min a thutter ko tiah kan theih– cutucu hei chia ko usih.

Cucu kan ituar lo i naite ah May thla ahkhan Paletwa ralzam pawl caah tiin project cu USD ting 2 man kan sok than hna i Chin Cozah nih min an thu duh/ngam hoi lo. Recommendation pek kha upadi nih a kham lo i ngamh/duh lo awk hrim a si lomi a si. Zeitluk indah mipi kan sungh! Chin cozah nih thanchonak caah idea nei hna sehlaw project siam cawk lo a si. Ramdang bawmhnak tampi a luhter khawh.

Biafunnak— Cucaah CNLD teinak kan hmuh i cozah kan kai ahcun Chin cozah budget a zor hlei lailo pinah project tampi kan siam khawh lai caah ramchung ramleng in thanchonak budget tam deuh hmanh in a lut leh-lam lai.