F. lai Len
(1)Lai nunphung
Laimi kan si ko caah, Lairim, Laihaw ngeih bute in kilven a herhmi le, kilven ningcang belte a dikmi karhlannak in domhtlaih a haumi tete nunphung cheukhat ka hun langhter lai.
Nupi thit, va ngeih, nupi hal, thahpiak, arsa thah le phun thawh, innkai, nauchuak ven, khuatlik le kawh than, sulleh, arthin tuh, hangsoh, lungphun/bunh, hluai hleuh
Nupi hal
Ahopoh nih kan hrial khawhlo mi cu nupi thit le va ngeih hi a si. Laipa nih Lainu, Lainu nih Laipa thit le vat hi a thabik, aa rembik lengah miphun kilkamh a si fawn. Hlanlio Lai nunphung i nupi kawl tikah an rak hrialmi cu: Hnam ngei, Mikutzao (mifir) le Mihmursau (biaduh), hi hna phun 3 hi an si i an thi/va duh hna lo. Hnam ngei tihi ahlan Laimi nih an rak zumh ning a si i, scientifically proven cu a um ve lo. Atu ahcun Laimi tampi nih zeihmanh ah an rel ve ti lo, hnam ngeih chan a dong cang ti awk a si. Mikutzao le mi hmursau hna hi atu nihinni tiang an um pah rih. Nain, zohchia tuk in an um ve ti lo i, azia tein (an yin ngai cang ti awk in) a si caah, hmailei kan thancho tuk tik ahcun a lo ve te ko lai.
Thahpiak, arsa thah le phunthawh
Nupi thit ding va hal hnu ah, can sautuk hngah ding a si lo, tuandeuh ah timhlamh a thabik. Cun, nu (fanu/far) va a ngei lai ti ahcun, a pa / a ta nih thahpiak phung a si. A vat hngami tlangvalpa lei kha “nanmah nih puai cu tuah ko u” tiah, nulei nih “a chawngkhu thinlung” he ti ding a si lo. Ningzak tu a si. A sullam cu: a vat hngami tlangvalpa nih a thit hngami ngaknu kha thahpiak he aa lo. Chanthar a si cang caah, puai tuah kha kap 2 hrawm le bawmh in tuah ahcun a thabik hnga. Pa lei zong nih thitmi nupi caah arsathah le phunthawh manh a hau bak ve. Zeicadah ti ahcun, arsathah le phunthawh aa tel lo ahcun, fa an ngeih tikah, nupi thipa i a fale an si kho lai lo i, lakfa tu an si cang lai. Asilole pule fa (a nupi a pale a tale fa) ah an i chuah dih cang lai. Hi kan Laiphung arsathah le phunthawh an man duh lo, an tuah duh lo, an i theihter duhlo, an theih lo lawlaw ruangah, kan Laimi chungin lakfa tam taktak an chuak cang. Arsathah cu vok a pa, sumh 4 cung kha a si ko i, phunthawh cu siapi pakhat manh kha a si ko. Australia ramtha chung i khua a sami ahopoh nih tuah khawhmi a si. Arsathah le phunthawh aa tel lawnglawng ah nupithit le va ngeih cu tlam a tling, pui a tling, Laiphung ningin. Cu phun 2 aa tel lo ahcun, puai tuah lawnglawng ah aa chuah. Cucaah, kha Laiphung, Lai nunphung kha a thei fianglo mi nih puai lawnglawng tuah, Khrihfa biaknak leikap lawnglawng in kutsih thit-umnak an tuah
46
ahcun, an hrinmi an fale kha “lakfa” an si lonak hnga, hoi hnu ah pule sin ah “arsathah le phunthawh” cu tuah hrimhrim a hau. Arsa thah duh lo le, phunthawh thawh duh lo ruangah kan Laimi lakah “Lakfa” tamtuk an chuak cang. Hi ruangah miphun dang nih Laimi thamtham cu “Lakfa phun” pei an si ko cu, an ka ti te lai. Atu hmanh ah an kan ti ko cang men lai?
Arsa thah le phunthawh hi aa then kho lo mi, aa kawpmi a si. Voikhat, hmakhat te ah tuahti phung a si. Nu le va an i thit-umh ni ah an si khawh lo hmanh ah, an khuasak le an tintuk a that deuh tik, an caan aa rem deuh tikah arsa thah le phunthawh cu pule sin ah tuah khawh thiamthiam a si. (Biakarlak tenh: Arsa thah aa thawk ning cu hitihin a si. Hlanlio Lai pupa hna chan lio ah, fanute le fapate an rak ngeih tik ah, fanute i a pipik (papak) kha na “arte” an rak ti. Fapate i a til le a zang zong kha na “zuuzuu/zuute” an rak ti. Cu fanute i a “arte” cu a hun thanpi deuhdeuh tik le, va ngeih a hun zat tik ah, kha a “arte” kha a vapa sin a hei kalpi cang lai caah, nupithipa lei kha “ar” kan thah u, an rak ti hna i, palei nih ar taktak kha an rak thah i, nulei apa le ata le kha buh he sa he cun an rak pek hna. Mi an hung tam deuhdeuh tik ca ah le, nulei phun khat zong an hung karh deuh tuk caah, ar tampi thahnak cha cun, vok lawlaw an rak thah i, nulei an pule kha an rak pek hna. Atu ahcun, mi kan tam tuk cang caah, arsa thah cu vokthau sumh 5 in a cunglei thah a si cang. Vok nih a zat hna lo ahcun, caw, naa le sia zong an thah te ko lai. Asinain, vok an thah ruang ah voksa thah a si lo i, caw, naa le sia an thah zong ah cawsa thah, naasa thah, siasa thah a si hlei lo. Va a ngeimi “nu” nih a chanchung Pathian nih a pekmi a “arte” kha nupithipa/ va pa lei nih an conglawmh mi a si ko caah, “arsa thah” tiah kawh le auh thiamthiam a si ko lai.)
Innkai
Innkai timi cu, nupi hal tikah, palei nih “hi nu hi kanmah nih kan haam cang, kan thit fawn lai, ahohmanh nih duh in lemsawi ti hna hlah seh, duh ti hna hlah seh” tiah haamnak caah chiahmi tangka a si. Nungak nu a pale a tale kha tangka zeimawzat an pek hna lai. An halmi nungaknu kha hreng an khenh mi a si. A haltu pa zong nih nungak dang len le, duh phung a si ti lo. Nain, pakhat khat ruangah aa thi-um kho loin an i pelh a si ahcun, nulei nih tangka kha palei an pek than zokzok hna lai. Palei zong nih ngaknu dang a duh i, an tlik an zam, midang a thit sual a si ahcun, kha innkai pekmi tangka a sungh lengah hmaitlam (mit-hmai tluantamnak caah liam mi) caah siapi a liamchih rih lai. Innkai (pekmi) he nupi an hal hnu ah aa pelhmi an um tuk lem lo.
Nauchuak ven
Nu le va nih nau an hun ngeih tikah, nulei a pale a tale nih, fater pawl khi vok maw, keli ngei (sia, naa) in maw, nau chuakven an tuah theo. Hihi a sunglawi ngaimi a si. Atu chan ahcun thlacamnak in kan conglawmh ee an ti i, a tha ve ngai ko. Nain, Laimi cu Khrihfa miphun kan si ve lo caah, tlam belte a tling deuh tawn lo. (Vawleicung ahhin Khrihfa miphun, Muslim miphun,
47
Buddhist miphun tiah biaknak hoih in miphun minbunh a um rih lo). Nunphung tu kha zulh deuh ding a si hnga.
Khuatlik le kawh than
Nu le va khua an sak tikah, i sikthiatnak tete khi a caancan ah a um theo tawn. Aho palh, aho ding ti lei si loin, nu nih khua a tlik tikah, palei nih kawh than le auh than a si tawn. Kha tikah, khua a va tliknak ah khan a pa maw, a ta maw nih, khua a tlimi nu cu va chiah than a hau.Cu tikah cun arsakheng te he va chiah than phung a si. Hihi kan Laiphung dawh pakhat a si ve. Philh thlau loin kan zulh ahcun a thatuk hnga.
Sulleh
Ngaknu pakhat tluang dang ah va a hei ngei. Va a ngeih ri in thla khat hrawng a rauh tikah, cu nutung no le a vapa cu nu a pale a nule sinah zarh khat maw, ni 2/3 maw rau in va tlawn phung a si. Cu va tlawnmi cu “sulleh” kan ti. A sullam cu, kha nu nih ka tlawnlennak le ka sul le ka nehnang a umnak lei ah kaa khirh than, tinak a si. Kha nuva an kir lai ah, nu a pale a nule nih vok an thah lai i, a chungril lawnglawng kha chungkhat pawl he an eiti hnu ah, vok a pumte in an khualei ah an i phorh lai. Chungkhat rualchan le innpa chakthlang kha, cu voksa cu an hleh hna lai.
Arthin tuh
Arthin tuh hi a zaw i a thi dengmang mi caah tuahmi nunphung a si. A zawmi cu a zawt tuk cang caah, rawl hmanh thathi in a ei kho ti lai lo, a thi ding kha a fiang cang. Cu a thi dengmang mi cu amah a dawtu a fale, a unau, a chungkhat pakhat khat nih ar kha a thah lai i, mizaw te inn ahcun a va pek hna lai. An chungkhar dihlak ei awk in buh he arsa he a si lai. Mizaw lei nih ar a thinte kha, an mizaw cu an sihpiak lai i, aka chungah an tuh lai, buh le dinhang zong an tuh/dinhchih lai. Mah cucu ‘arthin tuh’ ti a si ko.
Nain, atu chan ahcun ramdang um fale naule chungkhat bochan rumro in arthin tuh kha Laitlang i an tuah tikah ar si ti loin, vok he, caw he, naa he, khuaza le vantlang, upa le pastor pawl kha khatthluk in an kawh an auh hna i, an dangh hna ti a si. Khakha cu, arthin tuh a si ti lo, “hrawkhrol tuh, ruamkai tuh, porhlawt tuh” a si cang. Vokthin tuh maw, cawthin tuh maw, naathin tuh dik, cu lawnglawng in a min bunh khawh a si cang hnga!
Hangsoh
Hangsoh tihi Laimi nih an dawtmi hna an cawnglomhnak pakhat a si ve. Mi tampi nih an dawtmi hna “tihang kan soh” a ti ahcun, vok sumh 4/5 hrawng kha a hei thah lai i, rawl dumti a si. Innpa
48
chakthlang le chungkhat kha an kawh ve theo hna. Nile farle belte tihang an soh hna tikah, kha an thahmi vok kha a chungril lawnglawng kha mizapi nih ei a si. Culo poh cu a pumte in nile farle inn ah va pek dih a si, asiloah khual in a rami an si ahcun, apum te khan va i phorh u, an ti hna. “Hangsoh asilole Tihang soh” cu a tuahtu pa nih khat lei kha a dawtnak a langhter mi a si.
Lungphun/Lungbunh
Laimi cu Mirang ralbawi pawl nih Laica an kan serpiak AD 1890 le AD 1894 kum hlan hrimhrim in, a thi a lo mi an um tikah lungphun le lungbunh hi an rak tuah cang. A thimi kha ‘pa’ a si ahcun, sa a kahmi, conlam a tuahmi pawl kha thingphel / lung cungah a zuk in an rak suai, an rak langhter. Lungbunh le lungphun cu a thimi pa philh lonak le, cu pa a rak nun lio i a chunhthah le khuami le rammi a dangh khawhnak a lianhngannak puai le conlam pawl, a kahmi sahrang pawl kha philh lonak ah langhter mi a si. Laica an hun ngeih hnu cun, ‘ca’ tu tial in an langhter cang. Cheukhat lungphun le lungbunh cung ca an tialmi belte cu aa dawh deuh lo, mah le mah i fak nak, i porhlawtnak tete hmuh khawh lengmang a si. Falam peng lei cheukhat lungbunh hna ahcun,’Hi pa cu va amak nasa, nu rori 100 fai a tuah hngai ih, Kawlnu tla pakhat a teel hmaang” tibantuk in an tial. Capo aw-sawn a lo nain, a tha tuk lem lo.
Hluai hleuh
Laimi cu khuate chuak deuh ngawt kan si caah, hi ‘hluai hleuh’ zong hi khuate lei deuh nih tuahmi a si. Pa maw, ngaknu maw, pakhat khat a khuasak a thadeuh mi hna kha, a khuapi te in maw, nungak tlangval cheuhkhat nih maw, tlang kaipi asiloah tiva kal in ngahring dawipi a si theo tawn. Zanlei inn an hun kir than tikah, cu a khuasak a thami cu rak puak a si. An khua a langhnak lam hla nawn tlangsang le tlangbo pakhat khat ah an i dinhpi hna i, thingkung a sang i a bor a thami pakhat khat (farkung deuh a si theo) kha, cu thingkung a laivuang in a cunglei pohpoh a bor a thatnak kha an zuah hnu ah a tanglei pohpoh kha an hleuh dih. Cuti an tuah hnu cun, cu thingkung cu hleuhcia a si caah, lamhla in a laang khun. Mah cucu ‘Hluai hleuh” timi cu a si. An puakmi cu inn an phakpi tikah cu pa / cu nu asiloah a nule a pale nih sa an thah, zu an dah hna lai i a dangh hna lai. Tlangsang cu i hluai an hleuh mi zong cu, amah min bunh in “anih…..Hluai hleuh” tiah chan chung, chan tampi zong auh le kawh a si. Lai nunphung pakhat a si ve.
Rialsum
Rialsum timi cu Lailei ah hlanlio bawite bawi le khuang a cawimi, Lawng a tu mi lawnglawng nih an inntual ah an bunhmi thingkung ate a ngeimi kha an hleuh dih, an thlamh dih hnu ah aa dawhte in hreitlung in an saih an saih i, an tial an tial hnu ah vok thi an thuh. Cheukhat thing tu cu an saih, an hleuh dih ko nain, ate a um lo. Cu rialsum pawl cu an inntual a laifang ah an bunh.
49
Asilole Va-awr le Lawng an bunhnak zawn ah thuat in an bunh chih ve. Mah hna cu, khuachia biaknak ah hmanmi si loin, kha bantuk a cunglei lianh thah le, mizapi an dangh khawh nak hna ruang ah “Teinak ka hmuh” timi sunparnak tuahmi kha langhternak tu a si. Cucaah, Rialsum timi cu Teinak hmuh timi a sawisam langhter tu kha a si. Kawl holh in Takhun, Mirang holh in Trophy sullam a ngei. Lai nunphung hmuhsaknak phun khat a si ve.
Asinain, zei a hngal lomi cheukhat, nunphung zong a thei setsai lomi pastor cheukhat nih cun, kha Rialsum a konglam kha an thei tawn lo i, “Khuachia tung” (Kawl holh in Nat Taing, Mirang holh in Satanic Post) ti hna in an ti sual lengmang tawn. Thil phunkhat a konglam theih huaha lo zong hi ngaihchia a va si dah!
Hmaitlam
Kan Lailei khuasak tintuk nak ah pakhat le pakhat an i si, an i vel sual theu tawn. Nu le va zong an i sik can a um i, pu le tu zong i sik can a um. A silo hmanh ah, pakhat le pakhat an lung an i tong kho lo i, khatlei kam nih ningzahnak maw, thinhunnak maw a um theu tawn. Cucaah khatlei kam ve nih ralkhat lei kha an thin dam seh, an lung tluang seh tiah, va nawlpat a si. Cu bantuk nawlpatnak tuah i, an lung va tluangtlam seh tiah tinak ah liampal mi kha “Hmaitlam” timi cu a si. Hlanlio ahcun, vokpi, siate in siapi tiang va liam a si. Asinain, khatlei kam nih kha bantuk an rak liamh hna ahcun an thinlung a dam than i, an i lak lem lo, an khirh than tawn hna. Hi hmaitlam hi atu chan ahcun an hmang tuk ti lo.
(2)Ni sunglawi
Lai Phun Ni
Lai Phun Ni (Chin National Day) cu kumfatin 20th February ah a si zungzal. Nain, riantuannak ram i kan um cio caah, cu ni he aa naihbik mi riantuan lo ni ah kan tuah zong hi a tha ngai ko. Philh thlau lo tuin kan pehzulh ding a si. Lai Phun Ni a chuahkehnak a ruangbik hna cu:
20th February 1918 ah, Pu Vuam Thu Maung hruainak in “Chin National Education Uplift Society” bu rak dirh a si.
20th February 1940 ah, Pu Vuam Thu Maung hruainak thiamthiam in Kanpelet khua ah tuahmi “Kanpelet Dabar” ah mizapi nih, Mirang ai-awh tu Magway Division mangki pa Mc Cary Ken le, Falam i a um mi Chin Hills District zipeng Mr. Naylor, Kanpelet Frontier Area Administrative Office, Sub-Divisional Officer vuanthok Mr. J. Pho Nyo hna kha duh lonak langhter in minung 300 nih au-khuan hnawh a si.
50
20th February 1948 ah, Falam khua ah minung 5000 hna nih ramuk bawi uknak kan duh lo, zauk phung kan duh tiah mee thlak in Democracy zauk phung duhnak kha fehter a si. (culio ah minung 5000 chungin minung 17 lawnglawng nih zauk phung kha an rak duh lo)
Hi bantukin 20th February ni thengte ah Laitlang le Laimi boruak in thil pipa a can lengmang caah, 1948 kum Luatnak kan hmuh thawkin Chin Affairs Minister a rak tuanmi vuanci Pu Vuam Thu Maung hruainak in Chin Affairs Council (Chin Special Division ai-awhtu MP 13 hna) meeting nih 1950 kum ah “Chin National Day” cu 20th February ah tuah dingin bia an rak chah. A hmasabik Lai Phun Ni zong cu 1951 kum ah Mindat khua ah hlunghlai taktak in an rak tuah i, culio Prime Minister U Nu le vuanci dang pawl, miphun hme pawl vuanci hna zong an rak kai ve. Cucaah nihin Laimi zong nih hi kan sunhsak mi kan Miphun Ni cu a zungzal kan tuah lengmang ding a si ko. Hi Lai Phun Ni zong hi khuahrum biaknak he aa sengtlai lomi
