Kawlram Thimnak (Election)

Tler Lung

Richard Zatu
Thimnak hi aphunphun aum ko lai nain atu ka chim duhmi cu Hluttaw thimnak asi. Parliament thimnak tiah mitampi nih anti ko nain khakha ahman deuh lo. Kan ram phunghrampi hi parliament phung (vunci choh nawl anei bik) siloin president phung (president nawl anei bik) in akalmi in an ser caah. Cuca thiamthiam ah parliament ti nakin congress ti awk deuh hmanh asi. Asinain cuti zong cun an au lo i Hluttaw anti caah Hluttaw ti bak in auh ve ahau. Cucaah kan thimmi hna zong Hluttaw Kuzale ti ding asi. MP (Member of Parliament) ti ding asilo. Theih fawinak ahcun ti khawh asi men lai nain tazavuan min cu asilo. Congressman/congresswoman ti hmanh ahman deuh hnga. Presidential model i akalmi kan si caah. US le the Philippines zong president phung zul ansi caah hitin an auh hna.
Cucaah atu Kawlram (2008 Phunghrampi ning) ahcun Hluttaw Kuzale (Hluttaw Respresentative) ti ah ahman bik. Cun Pine Hluttaw (state assemblies) lebang cu MP ti ding asi hrimhrim lo. MP ti nakin MLA (member of legislative assembly) ti ding deuh asi ve. MLA ti ahcun aho nih an thei hoi lai lo. Cucaah Pine Hluttaw Kuzale ti ah adik bik.
Thimnak kan ti caangka in ahodah ai cuh lai? Mizei dah icuh khawh asi? ti bia halnak nih azulh colh. Ai cuh kho ding ah rammi asi lai, ramdangmi asi lai lo ti kha cu chim hau loin ramkip nih anti cio. Cu khawh cun kum zeizat si dah aherh ti nih azulh tawn. Kum tlawm lei kha cu ri an khiah tawn i atam lei khiah aum bal loh. Hlan ah kum 21 asi. Atu ahcun Pyithu Hluttaw ah kum 25 le Amyotha Hluttaw ah kum 30 tlin aherh. Pine Hluttaw ah kum 25 si ahau. Ca taang cu zat awngmi asi lai ti zong aum ballo.
Cu khawh cun aho nih dah mee apeek khawh? Aho nih dah thimfung aneih? ti nih azulh. Rammi asi lai ti le kum 18 atlingmi asi lai ti hi aum peng. Hlan ahcun nu,minak, cathiamlo, misifaak tehna mee peek khawh arak silo. Mee peek aduhmi nih ‘One man one vote’ (mi pakhat le mee pakhat) tiah an duhnak an langhter. Atu ahcun kum tlingmi aho poh me peek khawh (universal adult sufferage) ti ngawt in ramkip ah an kal cang. Kawlram belte ah phungki le pastor pawl (members of religious order) nih mee an pee kho lo. Hi hna hi mee peeknak nawl peek awk ansi. Phungki le bang cu an tam tuk. Kawlram ah phungki 450,000 hrawng an um ti asi. Hi hna hi zapi nakin cathiam deuh, mifim deuh ansi fawn i an duhmi pa/nu thimnak nawl an neih lomi cu an mee (vote) apaam tuk. Mee hi mihrut mee le mifim mee ai tluk. Mifim mee arit hlei lo.
Mee peeknak nawl (franchise) kan neihmi hi hman hrimhrim awk asi. Mee peek hi kan tuanvo asi ti hngalhawk asi fawn. Ram cheukhat ahcun mee pee khomi (eligible voters) nih mee nan peek hrim lai ti asi. Apee lomi cu dan an tat hna. Ram tamdeuhpi tu ahcun mee peeknak nawl le mee peek lonak nawl (the right to vote and the right not to vote) cu kan democratic right asi anti. Cucu hman cu ahman bak.
Kan thimmi hna cu kanmah athimtu kan zapi ca in Hluttaw ah bia ava chimtu ding an si. Kan ai-awh (representative) an si. Biachim ding hna cah khawh, fial khawh an si. A zungzal in kan ai-awh siter kha kan duh theng lai lo. Cucaah nan ai-awh (kuzale) ka tuanter than u tiah thim than tikah kan rak thimmi pa nih akan nawl than lai. Kha kha kumli dan kumnga dan ti bantuk tuah lengmang asi. Kawlram ah hlan ah kum li atu ah kum nga dan ah thimnak tuah asi. US ah Preisdent khi kum 4, Senate kum 6, House kum 2 dan ah tuah asi. Kan duh hna le mee peek than ding. Kan duh ti hna lo le midang thim ding asi ko. Thimnak pakhat le adang pakhat hi kum zeizat dah ai hlat lai ti hi Presidential system ahcun thlen khawh asilo. Parliamentary model ahcun ri khiahmi nak tuan deuh ahcun tuah khawh asi. Tuah khawh ti lawng siloin tuah hrimhrim aherh chel aum. Cucu parliament ah atu cozah hi zumh nan silo (no-confidence motion) tiah biasut an tun i MP aummi vialte zatceu nak tamdeuh an hna atlak ahcun Prime Minister (PM) le a vunci pawl an iphuah aherh. Cucun PM nih parliament ahrawh (dissolve) lai i thim thannak an tuah lai. Ataitu party nih cozah thar ser than ahau. Cozah ser timi cu anmah hotu kha PM asi lai i amah nih vunci pawl ai thim hna lai. Hi bantuk parliamentary system ahcun vunci hi thimmi (MP) asi ahau. Presidential model ahcun thimmi zong thimlomi zong vunci peek khawh asinain aleengmi (thimlomi) fimthiamnak aneimi hi peek deuh asi.
Party pakhat nih MP vialte i zatceu nak tamdeuh atai lo ahcun party dang he an ifon lai i party dang in MP achuakmi zeimawzat kha vunci apeek ve hna lai. Kha bantuk party pahnih pathum fonh i cozah ser kha coalition government (nyunt paung asoya) anti. Thimnak hi ri khiahmi nak tuan deuh tuah cu angah nain tlai deuh tuah cu angah lo.
Kan ai-awh in biachimtu ah kan thim hna nain mifim, cathian deuh cu vunci (minister) hna, Hluttaw Ohkathah (speaker) hna an hmuh ahcun bawirian an hmuh khawh. Nawlneihnak sangpi an hmuh khawh. Hi ruahchan nak hna hin Hluttaw Kuzale si an duh i an icuhnak cu asi. Icuhnak ah tangka zong tampi an hman tawn. Cutikah ah Thimnak Tuahtu (Election Commission) nih thimnak ah tangka mahnak tamdeuh hmang hlah u anti tawn hna. Thimnak upadi an buar ahcun thimmi zong an til than kho. Disqualified an tuah khawh hna.
Thimnak ah mee fir le hrokhrawl aum lo nak ding ah luat te le ding tein thimnak (free and fair election) tuah khawhnak caah athli mee peek (secret ballot) aherh. Atu Kawlram hi an zumh hna lo caah nan thimnak hi zumh awk tlak asi ahau tiah US nih achap piak hna. Ningcang tein ding tein thimnak an tuah khawhnak caah aluatmi tadinca (freedom of the media) zong aherh rih. Tadinca hmanh ahhin Kawlram tadinca lawng siloin ramdang tadinca zong ratnak nawlpeek i thimnak zohnak nawl zong peek ahau. Tadinca ka timi ahhin radio le TV le Internet zong ai tel. Thimnak angiatu (observer) dangdang NGO tibantuk zong an um ahau.
Hi ti tuah aherhnak cu vuleicung akenkip ah mee fir, mee cawk, ziknawh, mee peek inolh, anih ka si ti i aum lomi pa zaka in mee peek, min thut, mi thihphaih, lihchim, hrocer le phun dangdang in tuah hi atam tuk. Kawlram zongah 2010 lio thimnak ah cutin mee (advance voting) in USDP (cianh khaingzi) nih an tai kha mu. Ramdang cozah le NGO pawl nih thimnak nan tuahmi kan in bomh hna lai, kan in zoh hna lai an rak ti. Asinain Kawl cozah nih aherh lo. Thimnak tuah cu kan thiam ko an rak ti. Ahramthok tein hrokhrawl an itiim i hrokhrawl in USDP nih 2010 kum thimnak an rak tai. Lih le hrokhrawlnak zong cu acozah atlai liomi nih tuah asi tawn. Acozah atlai lomi nihcun tuah khawh zong cu asilo cu mu. Asungmi nih kan ithimnak hi free and fair asi loh anti lengmang ve.
2015 kum tu cu luat te le ding tein (free and fair) kan tuah lai, ramdangmi akan ngiatu NGO zong , tadinthoh zong ratnak nawl kan peek hna lai anti ko. Asinain thimnak atuahtu ding Election Commission hi mi nih an zuum hna lo. Hi hna hi thleng hna u tiah ca zong tampi an tial. Sandah zong tampi an piah. Zeicahtiah hi election commission i an chairman hi USDP asi. Cuhlan atuahsermi le abiachim zoh tik ah mi nih an zuum lo. Election commission hi pumpululh chuih tik i umpire (daing luci) bantuk an si. Zeitluk in dah daing luci abiapit ti cu nan hngalh cio ko cu mu. Atanhmi team nih tai afawi tuk ti cu chim hau lo asi. Cucaah ramdangmi abikin US nih 2015 thimnak free and fair asi dingmi hi akan duhpiak tuk.
Thimnak tuah lio (tuah ni) lawng i luat te le ding tein tuah hi aza lo. Thim hlan ah luat tein biachimnak, taza hawtnak caan saupi aum ahau. Thihphaihnak, hrocernak, hlennak , ziknawhnak aum lo aherh. Thimnak upadi zong nih aho poh mee peek khawh le aho poh icuh khawhnak nawl (the right to elect and be elected) a-onh lawng ah democracy atling. Atu Daw Aung San Suu Kyi president icuh kho lo ding in upadi an sermi hna hi democracy he cun ai ralchan ngai.
Kawlram ah mee peek aum lo nak asaupi hnu i mee peeknak nawl sunglawi kan neihmi hi hmang usi law mee thla cio usih. Mee peek hi kan covo lawng asilo, kan tuanvo zong asi. Mee na peek ve mi kha na tuanvo zong asi, democracy ram sernak ah nai tel ve bantuk asi. [email protected] (21-11-2014).